door Frank Nieuwesteeg
Sinds 12 september 2020 is de singel in Utrecht weer geheel bevaarbaar. Een historische vergissing werd die dag rechtgezet door het laatste stukje van de in de jaren 60 gedempte singel weer voor het waterverkeer open te stellen. Een dag die door alles wat in en om Utrecht vaart uitbundig werd gevierd!
In 1122 kreeg Utrecht stadsrechten en mocht zijn middeleeuwse stadsmuren en – verdedigingstorens gaan bouwen. Daarbuiten lag de stadsbuitengracht, buiten de muren als onderdeel van de verdedigingswerken. Er werd eerst bij Wijk – bij – Duurstede een sluis in de rivier de Kromme Rijn gebouwd waardoor het waterpeil geregeld kon worden. De Oude Gracht werd vervolgens als hoofdkanaal door de stad gegraven.. De middeleeuwse huizen konden onderkelderd worden en de beroemde werven werden aangelegd. In de eeuwen daarop volgde de bouw van forten en bolwerken.
Begin 19e eeuw begonnen de muren de stad te benauwen . Men wilde licht en ruimte in de stad. Door de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie rond 1830 waren stadsmuren en verdedigingswerken niet meer nodig. Men besloot de stadsmuren en – torens te slopen en op de restanten een wandelpark aan te leggen naar ontwerp van J.D. Zocher. De stadsbuitengracht, ook singel genaamd, bleef echter intact. Alleen het noordelijk deel van de singel werd geen plantsoen, hier werden herenhuizen en bedrijfspanden gebouwd.
In de jaren 60 wenste men de binnenstad meer toegankelijk voor autoverkeer te maken, en tevens een groot winkelcentrum te bouwen: Hoog Catharijne. Hierdoor maakte de gemeente een ernstige vergissing: men wilde alle singels dempen en grote doorbraken in de binnenstad realiseren voor het autoverkeer. Protesten van de bevolking , maar ook een snelle actie van minister Marga Klompé die de singels acuut tot rijksmonument liet verklaren, redden een deel van de singels. Rond het jaar 2000 werd het eerste stuk gedempte singel weer opgegraven en bevaarbaar. Laat de burgers van Utrecht oppassen dat de geschiedenis zich niet herhaalt! Er zijn in de gemeentepolitiek plannen gehoord voor een afschuwelijke snelfietsbrug dwars over de schilderachtige toegang van Utrecht over het water vanuit het noorden; de singel bij de Bemuurde Weerd.
Wat valt er te zien als je over de singel vaart? Laten we een rondje varen vanaf de passantenhaven bij de Bemuurde Weerd. De eerste sluis daar is gebouwd vóór het jaar 1300 en staat in wat vroeger een ommuurde voorstad van Utrecht was. Het hele rondje kan alleen met een sloep of bijboot worden gevaren: de doorvaarthoogte van de Lucasbrug is 1.90 meter.
Vanaf de sluis gaan we niet de Oude Gracht op maar bakboord uit de Weerdsingel op. Restanten van de Weerdpoort zijn hier nog zichtbaar. Voor de tweede brug, de Asch van Wijkbrug rechts zien we de eerste watertoren van Utrecht, gebouwd in de tuin van de directeur van het waterleidingbedrijf; er was nergens anders plaats in de stad. Aan stuurboordzijde zien we de deels in neo-palladiaanse stijl gebouwde stadsvilla’s volgens het idee van Zocher. De singel maakt een scherpe bocht naar bakboord en onder de Noorderbrug weer naar stuurboord. We varen om een vroeger in een punt gebouwd bolwerk, het Begijnebolwerk.
De eerste zijgracht rechts is de Plompetorengracht. Vaarverkeer is daar eenrichtingsverkeer en de gracht is alleen vanaf de Nieuwegracht te bevaren, mits emissievrij. Bij de ingang stond de Plompetoren, in de middeleeuwen als gevangenis gebruikt. De toren verzakte en werd uiteindelijk gesloopt. Direct daarop zien we links de uitmonding van de Biltse Grift. En daarnaast een opvallend bedrijfsgebouw: Hooghiemstra, gebouwd in de stijl van industrieel kasteel dat toen in de mode was. In dit in 1912 gebouwde pand zat vroeger een voederkoeken en havermoutfabriek, nu is het een bedrijfsverzamelgebouw voor startende ondernemers.
De Singel maakt vervolgens een scherpe bocht naar rechts en we kijken uit op de tweede moderne cellulaire gevangenis in Nederland, die dienst deed van 1861-2014, nu een monument. Dit type gevangenis was een verbetering t.o.v. de oude kerkers zoals destijds in de Plompetoren. Ook wijlen Herman Brood heeft het gebouw van binnen gekend. Het complex wordt nu voor culturele doeleinden gebruikt. Tegenover de gevangenis ligt de Hasjboot te wachten op klanten . Dit schip werd in 1905 als stoomboot gebouwd en deed dienst als lijnschip tussen Leiden en Amsterdam, en later als cruiseschip op de Rijn. In 2014 is de boot gerestaureerd op de museumwerf te Vreeswijk.
We gaan de brug onderdoor en we passeren de Utrechtse Schouwburg. Dit moderne gebouw van architect Dudok werd in 1941 opgeleverd. De Lucasbrug hierna is de laagste brug op de route . Direct hierna rechts een stuk oude stadsmuur dat niet onder het plantsoen begraven ligt.
De volgende brug, de Heerenbrug , is een van de eerste bruggen in Nederland die in gewapend beton werd uitgevoerd. Let op de Jugendstildetails. Aan bakboordzijde zien we het begin van de Maliebaan, aangelegd in de 17e eeuw voor de studenten. Zij speelden er het maliespel, een soort golf. Op de hoek het Maliehuis, vroeger een herberg waar je ook de benodigdheden voor het maliespel kon huren. Op de Maliebaan werd in de 19e eeuw het eerste fietspad van Nederland aangelegd.
Aan stuurboordzijde ligt het park Lepelenburg, vroeger ook een bolwerk, nu een populaire recreatieplek met ligstoelen, kinderspeelplaats en muziektent. Hier is ook een kanosteiger. Op de achtergrond zien we, wat hoger gelegen, want gebouwd op de resten van de stadsmuur, het huis Lievendaal uit 1862. Prinses Irene heeft daar gewoond tijdens haar studiejaren. Na de volgende brug zien we rechts een middeleeuws gebouw ,de Leeuwenbergkerk. Oorspronkelijk gebouwd als pesthuis maar toen het klaar was waren er geen patiënten meer voor. De pestepidemieën waren even over. Nu wordt het gebruikt als concertzaal.
Er volgen nu drie compactere verdedigingswerken. Als eerste Zonnenburg, momenteel het sterrenkunde museum, voorheen zat hier het KNMI. Bezoek van het museum wordt aanbevolen: er zijn onder meer kerkers, sterrenkijkers en een pittoreske collegezaal te zien. Na de Abstederbrug zien we de uitmonding van de Nieuwegracht, een chique woongracht. Kun je Biru, het beeld van de hond van beeldhouwer Joop Hekman op de wal zien staan? Aan bakboordzijde de uitmonding van de minstroom, per kano bevaarbaar richting de Zilveren schaats en de Bitse Grift. Aan stuurboordzijde zien we het monumentale huis van de Fundatie van Renswoude, een stichting met als doel weesjongens een goede opleiding te geven. Verderop de artilleriestallen, onderdeel van het centraal museum. Het zou mooi zijn als het carillon van de Klaaskerk nu een deuntje speelt.
Het volgende verdedigingswerk is Manenburg met hierop twee huizen waarvan er een bewoond werd door de beeldhouwer Pieter d ‘Hond. Hij had zijn atelier in de kazematten, gewelfde kelders waarin de kanonnen stonden. Het oude politiebureau hiernaast is verbouwd tot filmcentrum Louis Hartlooper, naar de gelijknamige explicateur van de stomme films uit de begintijd van de film. We varen onder de Tolsteegbrug door. In de middeleeuwen stond hier een imposant complex van verdedigingstorens en 2 bruggen; Tolsteegbarrière genoemd. Stuurboord begint de Oude Gracht maar wij varen rechtdoor de singel verder en komen langs Sterrenburg. Dit voormalige verdedigingswerk wordt privé bewoond door een kippenliefhebber.
We zijn nu op de Catharijnesingel nadat we achtereenvolgens over de Weerdsingel, Wittevrouwensingel, Maliesingel, en Tolsteegsingel zijn gevaren. Hier zijn ook passantensteigers. Aan de buitenkant van de singel zien we appartementengebouwen in het vroegere Stads en Academisch ziekenhuis. Vroeger stond hier ook de Geertekerk, maar na het aanleggen van de singel en de stadsmuren is deze afgebroken en binnen de singel weer opgebouwd, wel zo veilig. We zijn dan al langs de Martinuskerk gevaren, een van de eerste kerken die werd verbouwd tot appartementen.
Voordat we onder Hoog Catharijne doorvaren zien we aan stuurboord nog het middeleeuwse Bartholomeusgasthuis, nog steeds een zorginstelling, en de Napoleontische vleugel van het kloostercomplex “het Duitse Huis”. Hier is nu 5 sterren hotel Karel V gevestigd. Nu volgt het laatst open gegraven deel van de singel, de beplanting op de wallekant is hier nog niet tot volle wasdom gekomen. In de zomer van 2021 zal hier ook nog een recreatiesteiger voor sloepen en kano’s worden geplaatst. We varen onder de Marga Klompébrug door.
Spectaculair is de doorvaart onder Hoog –Catharijne. De restanten van het zestiende-eeuwse kasteel Vreedenburg, gebouwd door Karel V om de bevolking onder de duim te houden zijn in het water zichtbaar. Het kasteel werd door de oppositionele Utrechters Katrijn van Leemput en haar vriendinnen met pikhouweel gesloopt, zij maakten er althans een begin mee. Daartegenover een moderne “Kus en Vaar” steiger om opvarenden bij het station af te kunnen zetten. Vanuit de hal erboven kunnen bezoekers door een glazen vloer deze faciliteiten ook bekijken en een blik werpen op de passerende schepen onder hen.
Na deze passage ronden wij het Paardenveld, een geliefde picknickplek , en varen langs restanten van de waltoren en de deels biologische oever terug naar de passantenhaven aan de Bemuurde Weerd.
